Czym jest medycyna chińska?
Medycyna chińska opiera swój system terapeutyczny na pojęciu energii życiowej zwanej Qi, która krąży w organizmie, organizując się w skomplikowany system merydianów i zarządza wszystkimi procesami fizjologicznymi. Celem podstawowych technik i zabiegów medycyny chińskiej jest harmonizacja przepływu Qi, aby jego krążenie w organizmie doprowadzić do stanu równowagi, a tym samym przyczynić się do zlikwidowania zaistniałych dolegliwości.
Medycyna chińska stworzyła rozbudowany system metod leczniczych, sprawdzając ich skuteczność w praktyce klinicznej na przestrzeni wieków. Do kluczowych technik terapeutycznych medycyny chińskiej należą:
Medycyna chińska wykorzystuje rozbudowany system diagnostyczny opierający się na bardzo szczegółowym wywiadzie z pacjentem, badaniu pulsu, diagnozie z języka, twarzy i palpacji ciała. Leczenie medycyną chińską ma charakter holistyczny. Dotyczy zarówno sfery fizycznej, jak i psychicznej, kładzie nacisk na higienę życia oraz budowanie zdrowych nawyków.
Myślą przewodnią medycyny chińskiej jest maksyma Yang Sheng 养生, którą klarownie ilustrują ideogramy Yang 养 „odżywiać”, Sheng 生 „życie”. Podkreśla ona główna zasadę leczenia, którą jest wzmacnianie organizmu w celu przedłużenie życia. Dotyczy to nie tylko profilaktyki zdrowia, ale również wytycznych w dobieraniu strategii terapeutycznej. Yang Sheng stanowi podstawę etyki lekarza medycyny chińskiej i jest tym czym maksyma „non nocere” jest dla lekarzy medycyny zachodniej.
Historia medycyny chińskiej
1. Początki spójnego systemu medycznego
Medycyna chińska jest najstarszym systemem medycznym zachowanym do dziś, a jej historia sięga ponad 2000 lat.
Początkowo wiedza na temat praktyk leczniczych przekazywana była ustnie uczniom przez wielkich mistrzów. Dopiero w VIII wieku p.n.e. zapoczątkowano stopniowe przekształcanie tych praktyk w spójny system medyczny, dla którego kluczowym momentem był okres Walczących Królestw (475 – 221 p.n.e.). W tym to właśnie czasie, rozwinięto większość koncepcji teoretycznych i podstaw dialektycznych, takich jak energia „Qi”, teoria „Yin / Yang” i pięć ruchów „Wu Xing”. Dzięki zastosowaniu tego sposobu reprezentacji i kodyfikacji wszechświata medycyna chińska uzyskała całą swoją wewnętrzną spójność i poziom „medycyny naukowej” odrywając się od przesądów i innych wierzeń magicznych.
Trzeba poczekać na okres pierwszego zjednoczenia cesarstwa Chin (dynastia Qin, 221-206 p.n.e.), kiedy pojawiają się pisma poświęcone wyłącznie medycynie. Różne odkrycia archeologiczne w ciągu ostatnich lat pogłębiły i odnowiły naszą wiedzę w tej dziedzinie dzięki aktualizacji manuskryptów medycznych. Najważniejsze z nich, narysowane na jedwabnych lub bambusowych pasach, zostały wydobyte z grobowca nr 3 w Mawangdui 馬王堆 (w Hunan) i pochodzą z około 200 roku p.n.e. Zawierają one opisy receptur farmaceutycznych na wyleczenie pięćdziesięciu dwóch chorób, traktaty opisujące układ kanałów energetycznych na powierzchni ciała i punktów przeznaczonych do moksoterapii (spalanie stożków bylicy pospolitej); inne teksty należą do kategorii tekstów eksponujących praktyki „podtrzymywania życia” (Yangsheng 養生), dietetyki oraz ruchów gimnastycznych.
2. Fundamenty teoretyczne i doktryna medyczna
Przełomowym okresem w rozwoju medycyny chińskiej były rządy dynastii Han (206 p.n.e. – 220 n.e.), podczas których teorie i praktyki medyczne zostały zorganizowane i uporządkowane.
Najważniejszym faktem historycznym tego okresu były narodziny najstarszego w dziejach ludzkości klasycznego dzieła medycznego „Wewnętrzny Kanon Żółtego Cesarza” Huáng Dì Nèi Jīng 黃帝內經. Księga ta zawiera teoretyczne fundamenty medycyny chińskiej i jest do dziś uznawana przez wszystkich za absolutne i niepodważalne odniesienie w kwestii doktryny medycznej, której szczegóły były spisywane na rozkaz cesarski przez około 200 lat i ukończone w I w. n.e.
„Wewnętrzny Kanon Żółtego Cesarza” zawiera wiedzę o leczeniu i profilaktyce zdrowia mających na celu osiągnięcie długowieczności. Przedstawia zasady precyzyjnej diagnostyki, analizuje działanie pokarmów i ziół oraz różnorodnych naturalnych technik terapeutycznych takich jak między innymi akupunktura. Stanowi on podstawę, na której opierały się na przestrzeni wieków wszystkie późniejsze traktaty i kompendia medyczne wybitnych lekarzy chińskich.
Składa się on z dwóch obszernych tomów, każdy z nich liczący 81 rozdziałów w formie traktatów opartych na pytaniach i odpowiedziach między mitycznym Żółtym Cesarzem a jego równie legendarnymi lekarzami. Pierwszy tom, Suwen (素問), zawiera wszystkie podstawowe zasady medycyny chińskiej i jej metod diagnostycznych, drugi tom, Lingshu (靈樞), przedstawia szczegółowo techniki leczenia akupunkturą.
3. Rozwój systemu medycznego na przestrzeni wieków
Początek spisywania i organizowania w spójny system medyczny istniejących praktyk medycznych, nastąpił za czasów dynastii Han (206 p.n.e. – 220 n.e.), która dokończyła również zjednoczenia walczących ze sobą królestw w rozległe Cesarstwo. W tym to właśnie okresie, zsyntetyzowano różne prądy medyczne, które dały początek klasycznej medycynie chińskiej, jaką znamy dzisiaj.
Kilka wieków później, w okresie złotego wieku chińskiej cywilizacji, dynastia Tang (618 n.e. -907 n.e.) stworzyła oficjalny system nauczania medycyny, a od 624 r. studia lekarskie były sankcjonowane egzaminami państwowymi. W roku 659 został również napisany na rozkaz cesarski pierwszy kodeks farmaceutyczny, Táng Běn Cao 唐本草 (materia medica dynastii Tang).
Następnym ważnym etapem był okres dynastii Song (960-1279), w którym wiele odkryć technicznych wpłynęło na rozwój medycyny.
Odkrycie ruchomej czcionki umożliwiło rozpowszechnienie wiedzy medycznej. Zastosowanie destylacji pozwoliło na produkcję nowych substancji leczniczych. Anatomia zrobiła postępy, częściowo dzięki rozwojowi sekcji zwłok w medycynie sądowej. Położenie meridianów i punktów zostało ujednolicone dzięki opublikowaniu tablic akupunkturowych. Rozpoczęto również produkcję modeli do badania akupunktury (Tóng Rén 铜 人), czyli posągów z brązu o ludzkich kształtach i wymiarach mających małe dziurki w miejscach punktów akupunkturowych. W tym też czasie powstają takie dzieła jak:
Tóng Rén Shū Xué Zhēn Jiǔ Tú Jīng 铜人腧穴针灸图经 (Ilustrowany klasyk akupunktury i punktów moksoterapii człowieka z brązu) autorstwa Wánga Wéi Yī 王惟, który przyczynia się do znaczącego rozwoju akupunktury.
Ciąg dalszy w krótce…
4. Najsłynniejsi lekarze i najważniejsze traktaty medyczne
Shén Nóng Běn Cǎo Jīng 神农本草经 (Materia medica Shen Nong)
Napisane w okresie dynastii Han (206 p.n.e. – 220 n.e.), to obszerne kompendium farmakologii zawiera 365 substancji leczniczych (w tym 252 roślinnych, 67 zwierzęcych, 46 mineralnych), podzielonych na trzy duże grupy według poziomu toksyczności i przydatności terapeutycznych. Księga ta posłużyła jako podstawa do rozwoju chińskiej farmakologii i od 2000 lat jest dla lekarzy medycyny chińskiej niezbędnym punktem odniesienia.
Zhāng Jī 张机, alias Zhāng Zhòng Jǐng 张仲景(150-219?)
Zhang Zhong Jing jest jednym z najsłynniejszych lekarzy w dziejach medycyny chińskiej. Zwany „mędrcą medycyny”, napisał on jeden z największych klasyków medycyny chińskiej:
Shāng Hán Zá Bìng Lùn 伤寒杂病论 (Traktat o urazach spowodowanych zimnem i różnych innych chorobach). Tekst ten do dnia dzisiejszego ma wpływ na wszystkie pokolenia lekarzy i stanowi istotne monumentalne dzieło, zarówno chińskiej farmakologii, jak i patologii klinicznej. Jest on podstawą jednej z najbardziej fundamentalnych zasad medycyny chińskiej: selekcji syndromów według ich zróżnicowania (biàn zhèng lùn zhì 辨证论治).
Huà Tuó 华佗 (ok. 141-208)
Hua Tuo brał czynny udział w tym wielkim rozmachu budowy medycyny chińskiej za panowania dynastii Han. Jest on źródłem wielkiego postępu w wielu dziedzinach. Nazywany jest „ojcem chirurgii”, a legenda głosi, że wynalazł jeden z pierwszych środków znieczulających, má fèi san 麻沸散, jak również farmakologii, „psychoterapii”, akupunktury, Qì Gōngu… Prawdziwa legenda. Przypisuje się mu cudowne uzdrowienia, aż do tego stopnia, że dziś, chcąc schlebiać lekarzowi, nadajemy mu przydomek „żywy Huà Tuó”
Huà Tuó i Zhāng Zhòng Jǐng byli dwoma najważniejszymi lekarzami w okresie dynastii Han, których dzieła do dziś wywierają ogromny wpływ na wszystkie pokolenia lekarzy i praktyki terapeutyczne medycyny chińskiej.
Huáng Fu Mì 皇甫谧 (214-282)
Huang Fu Mi przyczynił się do rozwoju akupunktury, wprowadzając liczne precyzje dotyczące meridianów i punktów w swoim dziele Zhēn Jiǔ Jiǎ Yǐ Jīng针灸甲乙经 (Klasyczne ABC akupunktury i moksybucji), opublikowane około 259 r. n.e. Po drugim tomie Líng Shū księgi „Wewnętrznego Kanonu Żółtego Cesarza” jest to pierwszy wielki klasyk poświęcony głównie akupunkturze i moksoterapii. Pozostaje do dziś podstawowym punktem odniesienia w akupunkturze.
Wáng Shū Hé 王叔和 (201-280)
Wang Shu He był Ministrem Cesarskiej Medycyny w dynastii Jin (265 – 420). Zsyntetyzował całą wiedzę przodków na temat badania pulsu i skompilował ją w słynnym Mài Jīng (Klasyku diagnozy z pulsu). Jest to najstarsza praca specjalistyczna z tej dziedziny i nadal stanowi istotne odniesienie w temacie nauki o badaniu pulsu.
Zhū Bìng Yuán Hòu Zong Lùn 诸病源候总论
Ogólny traktat o pochodzeniu i objawach klinicznych wszystkich chorób
Księga ta została napisana z rozporządzenia dekretu cesarskiego i opublikowana w 610 r n.e. Jest uważana za pierwszą, która systematycznie przedstawia etiologię, patogenezę i symptomatologię chorób. Stanowiła przez długi czas punkt odniesienia w tej dziedzinie i była obowiązkowym podręcznikiem do nauki, aby zostać lekarzem w dynastii Song.
Sūn Sī Miao 孙思邈 (581 – 682)
Sun Si Miao był najsławniejszym lekarzem czasów panowania dynastii Tang (618-907). Wyróżniał się w ginekologii i pediatrii. Zawdzięczamy mu w szczególności dwa kolosalne dzieła o wielkim bogactwie klinicznym i farmakologicznym:
Qiān Jīn Yào Fāng (Główne recepty na wagę tysiąca uncji złota)
Qiān Jīn Yì Fāng (Dodatkowe recepty na wagę tysiąca uncji złota).
Te dwie księgi można uznać za pierwszą encyklopedię medyczną w historii Chin.
Sun Si Miao, był uczonym humanistą i obrońcą etyki lekarskiej. Nazywano go „Królem Leków” (yào wáng 药王). Wywarł wpływ na wiele pokoleń lekarzy w Chinach i Japonii, a jego praca jest nadal istotnym punktem odniesienia w praktyce klinicznej. Uważał akupunkturę, moksoterapię, chińską dietetykę i ziołolecznictwo za terapie uzupełniające.
Wielu innych lekarzy, których osiągniecia opiszmy w krótce…
Medycyna chińska współcześnie
Tak jak widzieliśmy powyżej, współczesna medycyna chińska nie wywodzi się z przypadkowej praktyki ludowej, lecz z elitarnej wiedzy lekarskiej strzeżonej na cesarskim dworze, gdzie precyzja i perfekcja terapii miały ogromne znaczenie, a niekompetencja lekarza kończyła się często karą śmierci. Stworzony w ten sposób i mocno rozbudowany system medyczny jest w ciągłym rozwoju i nieustannie wzbogacony również osiągnięciami medycyny zachodniej.
Tradycyjna Medycyna Chińska jako zmodernizowany system medyczny istnieje już od kilkudziesięciu lat, a jej praktyki terapeutyczne „Akupunktury i moksybucji” zostały zarejestrowane w listopadzie 2010 roku przez UNESCO na Reprezentatywnej Liście Niematerialnych Zabytków Kultury Dziedzictwa Ludzkości.
Poza tym, Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) w swojej strategii „WHO Traditional Medicine Strategy 2013-2023” wymienia medycynę chińską jako jeden z najważniejszych systemów medycznych, który powinien być dostępny dla pacjentów na równi z medycyną zachodnią.
Uhonorowaniem osiągnięć medycyny chińskiej, jest przyznanie w 2015 r. Międzynarodowej Nagrody Nobla Profesor Tu YouYou屠呦, lekarce Tradycyjnej Medycyny Chińskiej za wyodrębnienie artemizyny (znanej również jako qīnghaosu, 青蒿素), która została zastosowana z ogromnym sukcesem w leczeniu malarii w Azji Południowo-Wschodniej, Afryce i Ameryce Południowej.
